حفظ و صیانت از موقوفات حاج حسین آقا ملک؛ مهمترین وظیفه سازمان موقوفات ملک

از اين رو سازمان موقوفات ملك در اوايل دهه هفتاد و با ماموريت اصلي «عمران و آباداني رقبات براي فرهنگ و سلامت عامه» كار خود را آغاز كرد.

سازمان موقوفات ملك در طي بيش از 30 سال فعاليت خود توانسته در حوزه اقتصادي به استقلال كامل رسيده تمام هزينه هاي نگهداري و حفظ موقوفه ها را از محل عوايد آنها تامين نمايد. در مسير آباداني رقبات و خدمت به اهالي ساكنان آن اقدامات ارزنده اي انجام داده و مسير توسعه پايدار رقبات را با اجراي طرح هاي اقتصادي مولد براي منطقه و كشور هموار ساخته است.

با مهندس جعفر عباس پور، سرپرست سازمان موقوفات ملک درخصوص كارنامه عملكرد سازمان، دستاوردهاي دهه هاي گذشته و برنامه هاي آتي آن سخن گفتيم كه درپي مي خوانيد.

سوال: در ابتدا در مورد ميزان وقفيات حاج حسين آقاي ملك و گستره آنها توضيح دهيد.

پاسخ: آنچه امروز به عنوان موقوفات مرحوم ملك شناخته مي شود اراضي به وسعت 65 هزار هکتار در استان خراسان به انضمام سهم مالکانه با برادر و شریکشان حاج حسن به تعداد 678 دکان در سرای امیر بازار تهران است. کتابخانه و موزه ملی ملک و دو باب منزل پدری در بازار تهران نیز به این مجموعه افزون می شود.

بخش زیادی از اين املاک ارث برجاي مانده از دارايی هاي پدرشان بوده و بخشي نيز املاکی بوده که خودشان خریده اند و در وقف نامه اشاره شده که در تاریخ مشخص از فرد مشخصی خریده اند و در وقف نامه با کارکرد معلوم، درآمدهاي آن را وقف مردم کرده اند.

به طور كلي وقفيات مرحوم ملك در استان ما از چناران آغاز، از گلبهار می گذرد، بخش زیادی از اراضی سنگ بست و فریمان را شامل شده و به حدود یک سوم از پهنه شهرستان تربت جام ختم می شود.

سوال: اين عرصه 65 هزار هكتاري تنها شامل اراضي زراعي است يا حوزه هاي شهري و منابع طبيعي را هم شامل مي شود؟

پاسخ: موقوفه هاي حاج حسين ملك(به استثناء کتابخانه و موزه ملی و دکان های بازار تهران) را مي توان به سه قسمت دسته بندي كرد. یک سوم اراضی در ارتفاعات و زمين هاي باير است كه منابع طبیعی روی آنها نظر دارد و باید با این سازمان در این مورد به توافق نظر برسیم.

یک سوم ديگر به اصلاحات ارضی معروف اند. با اجراي طرح اصلاحات ارضي در دوره سلطنت پهلوي دوم زمين هاي بزرگ از اربابان گرفته و به رعایا اهدا شد. در اين برنامه اراضی وقفی ملک هم بدون توجه به موقوفه بودن به نام رعایا شد. بعد از انقلاب امام راحل (ره) طبق فتوایي فرمودند اموال وقفی را نمی شود از وقف خارج کرد و باید به حالت وقف بازگردد. در این مورد سازمان در تلاش است با اعمال تخفیفات خیلی خوب کسانی که متصرف این اراضی هستند را به عقد اجاره نامه وقفی با اجاره های بسیار کم راضی نماید .

این اراضی پس از ثبت اجاره نامه در ید اختیار مالکان فعلی باقی خواهد ماند و هرگونه اقدام مالکانه ایشان روی این اراضی از جمله لایروبی و جابجایی چاه ها، بهره برداری های اقتصادی، ساخت تاسیسات و... مورد حمایت و موافقت ما خواهد بود. نکته مهم اینکه حق تقدیمی مربوط به این اراضی هم با مجوز ویژه از تولیت محترم آستانقدس رضوی به یک دوم یا حتی یک سوم کاهش می یابد.

در این موضوع تعاملات با مستاجرینی که تمکین نکرده اند ادامه دارد. از بیست هزار هکتار باقیمانده حدود ؟؟؟؟ هكتار در محدوده هاي شهري است و مابقي به عنوان زمين زراعي و كشاورزي در حال کشت است.

سوال: اراضي زراعي چگونه توزيع شده است؟

پاسخ: دو هزار هکتار از اين اراضي توسط همکاران خود سازمان تحت بهره برداری است. با تعداد بسیار محدودی نیرو و با هزینه بسیار کمی درآمد قابل توجهی برای سازمان تولید می شود که طبق فرضیات واقف این درآمدها در محل های تعیین شده هزینه می شوند.

با چنین عددی سازمان موقوفات ملک در تامین امنیت غذایی استان سهم بزرگی ایفا می کند. تمام این بخش زیر کشت محصولات کشاورزی پرنیاز استان و خارج از استان است از جمله گندم و جو و چغندرقند و گوجه فرنگی و ...

مستاجرین هم روی 18 هزار هکتار کشت می کنند و از محل درآمد آن اجورات اراضی وجوه وقفی را پرداخت می کنند که در قالب منظور حاج حسین آقا به مصرف می رسد.

سوال : چرا معروف است كه وقفيات حاج حسين خاص بوده؟

پاسخ: دانش حاج حسين در موضوع وقف باعث شده در وقف نامه هاي ايشان نوعي آينده انديشي و ادبيات بسيار مشخص در كاركرد معلوم باشد. در هر وقف نامه ايشان نكات خاصي را همواره تكرار و تائيد مي كند.

از كليدي ترين جمله هاي ايشان در وقف نامه ها اين است كه «عمران و آباداني رقبات بر هر خرجي رجحان دارد». همچنين ايشان در وقف نامه ها همواره اشاره كرده اند كه «پس از هزينه هاي ديواني مانند دارايي و نگهداري و... از آنچه درآمد خالص به شمار مي رود به نسبت معيني براي موقوفات خرج شود».

ايشان اين نسبت ها را در هر وقف نامه به طور دقيق مشخص كرده اند. به عنوان نمونه در وقف نامه تربت جام مشخص شده آب قنوات بايد براي آب شرب مردم تربت جام استفاده شود. در تمام وقف نامه ها ضمن تاكيد بر توليت بارگاه امام رضا(ع) ناظراني را مشخص مي كند كه بايد بر كار توليت نظارت داشته باشند.

ناظران نيز همواره از فرزندان خود ايشان انتخاب شده و ترتيب جانشيني ناظر نيز باز از بين اولاد ناظران تعيين شده. وقف نامه ها تاكيد دارند هرگاه ناظر مقطوع النسل شد ناظر بعدي با چه ترتيبي تعيين شود و حتي تعيين شده اگر هيچگونه اولادي برجاي نماند دادستان كل كشور به عنوان ناظر منصوب شود.

در كنار اين موارد وقف نامه ها تاكيد دارند حقوق پرستاران، پزشكان،‌ كاركنان كتابخانه،‌ توليت و ناظران اول هر ماه پرداخت شود. بر اين اساس نمي توانيم پرداخت حق توليت يا حقوق ناظر را به پايان سال موكول كنيم.

همچنين تاكيد شده هر ماه 5 درصد از حقوق پرداختي از حقوق بگيران را كسر و از صندوق موقوفات برابر همان مبلغ را برآن افزوده در حسابي رسمي نزد بانك دولتي به شرح ويژگي هاي تصريح شده در وقف نامه سپرده گذاري شده و پس از طي دوره ده ساله خدمت، به حقوق بگير بازگردانده شود. در واقع نوعي صندوق بازنشستگي را طراحي و پايه ريزي كرده اند.

سوال: اين دانش از كجا آمده بود؟ اصولا حاج حسين چگونه با مقوله وقف آشنا شد؟

پاسخ: حاج حسين در 28 سالگي از طرف پدر خود حاج كاظم مامور به ساماندهي اراضي خراسان مي شود. حاج كاظم بر اساس دستور ناصرالدين شاه قاجار،‌ شاه وقت مكلف شده بود به عنوان ملك التجار بدهي هاي يك صرافي ورشكسته  در تهران را برعهده گرفته مطالبات صرافي را به نفع خود برداشت كند.

اراضي خراسان اينگونه به حاج كاظم رسيد. حاج حسين مدتي پس از اقامت در مشهد با دختر توليت موقوفه مسجد گوهرشاد ازدواج مي كند. خاندان همسر ايشان اهل وقف بوده اند و بخشی از رقبات موقوفه گوهرشاد يادگار از همين خانواده است كه ريشه ايشان از نادرشاه افشار است. حاج حسين هم از اين طريق با مقوله وقف آشنا مي شود.

حاج حسين در ابتدا براي آزادكردن اراضي پدر خود از دست متصرفان جهد بسيار كرده و حتي قشون نظامي استخدام و امور ملكي خود را تثبيت مي كند. لذا به ارزش املاک و مستغلات آگاه بوده است.

منزل وي در خيابان ارگ و اقامت گاه تابستاني ايشان در باغ وكيل آباد بود و بنا به دلايلي به شهرستان چناران و مردم آنجا علاقه پيدا كرد. بر اين اساس و براي گام اول يك دبستان به نام دبستان ملك در اين شهر احداث و وقف مي كند كه تا امروز همچنان فعال است.

سوال: مهم ترين هدفي كه در وقفيات حاج حسين به چشم مي آيد چيست؟

پاسخ: مطمئنا حاج حسين دغدغه بسياري بر دو موضوع سلامت جسم و سلامت فکر مردم داشتند و از نحوه وقفيات و تقسيم عوايد آنها مي توان نتيجه گرفت موضوع درمان و سلامت مردم براي ايشان اولويت فراوان داشت.

وي در اوايل سكونت خود در خراسان پس از ساخت و وقف دبستان ملك، يك باب دارالشفا با 15 تخت در چناران داير كرده و حقوق كادر درمان را خودش تقبل مي كند. ايشان به طور جدي پيگير توسعه دارالشفا بود و تا امروز در آن مكان بيمارستاني به وسعت 5 هزار متر مربع در يك طبقه با 67 تخت فعال است.

حاج حسين در طي وقف نامه هاي سوم تا هشتم خود سهمي براي اين دارالشفا تعيين مي كند و امروز به عنوان تنها بيمارستان دولتي شهر با نرخ نامه دولتی ويزيت مردم در آنجا انجام مي شود.

از بين هشت وقف نامه حاج حسين،‌ وقف نامه های سوم و بعد از آن جهت شفاخانه چناران و بعد بهداری بلدیه تربت جام و بیمارستانی سی تختخوابی بوده که دوست داشته در وسط حقیقی اراضی ایشان احداث شود. وسط حقیقی اراضی ایشان در روستای تقی آباد فریمان است که هنوز این اتفاق نیفتاده به دلیل آنکه طبق وقف نامه تامین هزینه ساخت آن منوط به تامین درآمد از رقباتی بوده که جزو موارد اصلاحات ارضی بوده و هنوز سازمان نتوانسته از آن محل درآمدی کسب کند. هرزمان این درآمدزایی محقق شود برنامه ساخت بیمارستان هم عملیاتی خواهد شد.

نكته جالب آنجاست كه حاج حسين ملك براي كتابخانه و موزه ملك در سه وقف نامه، برای بیمارستان چناران در 3 وقف نامه و برای بیمارستان تربت جام نیز در یک وقف نامه سهم تعيين كرده است .

سوال : اولين وقف ايشان چه بود؟

پاسخ: اولین وقف نامه مرحوم ملك در سال 1316 در سن 66 سالگی ایشان ثبت شده و گو اینکه با هر وقف خداوند به عمر و زندگی ایشان برکت بیشتری عطا فرموده که عمر دراز و باعزتی نصیب شان شده و هرچه بیشتر عمر کردند از وقف بیشتر غافل نشدند و عمر با برکت یکصد و یکساله را تجربه کردند .

تقریبا هر سه سال یک وقف نامه داشته اند. اولین وقف ایشان خانه پدری خودشان بود كه برای احداث کتابخانه وقف شد.

تاريخچه موزه و كتابخانه ملك بر مي گردد به دوره حيات آقامحمد ملك،‌ پدربزرگ حاج حسين كه در هنگام به سلطنت رسيدن ناصرالدين شاه،‌ همراه وي به تهران عزيمت كرده براي اقامت منزلي هزار متري در منطقه اي به نام بين الحرمين در بازار تهران خريداري مي كند.

اين منطقه به منطقه حلبي سازها معروف بود. در زمان تولد حاج كاظم ملك،‌ آقامحمد هزار متر ديگر به منزل خود اضافه مي كند، ‌اينگونه منزل ايشان از نظر سبك معماري به دو بخش قجري و پهلوي تقسيم مي شود.

حاج كاظم اهل ورزش و منش پهلواني بود و به همين دليل در ساختمان دوم يك زورخانه بنا مي كند كه اين مكان محل گردآمدن پهلوانان و هم مسلكان ايشان بود.

پس از فوت ايشان،‌ زورخانه توسط حاج حسين به دليل علاقه وي به حوزه كتاب و فرهنگ به كتابخانه تبديل مي شود. تمام كتاب ها و اشياي قيمتي ازجمله تمبرها و سكه هايي كه براي خود جمع آوري كرده بود را از مشهد به كتابخانه منتقل كرده و اين مكان را به موزه و كتابخانه تبديل مي كند.

بدين ترتيب حاج حسين در اولين وقف نامه خود به تاريخ 6 آبان 1316 دو بناي قجري و پهلوي را به نيت كتابخانه و موزه ملي ملك وقف امام رضا(ع) مي كند. خود حاج حسين تاكيد فراواني داشت كه اين مركز كتابخانه ملي باشد.

از بركات اين اقدام فرهنگي هم آن بود كه‌ بازار حلبي آباد به بازار صحافي ها تغيير كرد. به دليل اينكه كتاب هاي كتابخانه بسيار زياد بوده و در وقف نامه قيد شده هيچ كتابي براي صحافي نبايد از كتابخانه خارج شود. لذا صحاف ها براي تعميرات كتاب ها به كتابخانه مراجعه مي كردند. اينگونه حاج حسين در اقدامي منحصربفرد و به طور غيرمستقيم بازار كتاب را به پيرامون كتابخانه و موزه ملي ملك منتقل مي كند.

سوال: آيا در تهران موقوفه هاي ديگري به جز كتابخانه و موزه ملي ملك به يادگار از ايشان وجود دارد؟

پاسخ: بله. قريب به 700 باب مغازه در بازار تهران،‌ سراي اميركبير جزو وقفيات تجاري مرحوم ملك به شمار مي رود. آقامحمد ملك دوستي نزديكي با اميركبير داشت و در هنگام مراجعه ايشان به تهران وي با نگاه اقتصادي خود با كمك آقامحمد در منطقه بازار سراهايي را براي اتراق و انجام امور تجاري تجار راه اندازي كرد.

سرا علاوه بر حجره و دكان تجارت،‌ داراي اصطبل و اقامتگاه بوده تا تاجراني كه از شهرهاي مختلف براي تجارت به تهران مي آيند بتوانند در محل تجارت خانه خود اقامت كرده امور تجاري را راحت تر و بهتر انجام دهند.

دو سراي اتابك(كه كنيه خود اميركبير بوده) و امير توسط آقامحمد و اميركبير با 340 دكان در طي هشت ماه احداث مي شود. مقدمات تملك اين مكان هم در طي 14 ماه انجام شد و دو سرا به صورت مدرن ساخته شد.

يك دوازدهم اين مكان در ابتدا سهم آقامحمد بود كه توسط حاج كاظم به تدريج تمام سهم ها به تعداد 700 دكان خريداري و به طور مساوي بين دو پسر ايشان تقسيم شد. حاج حسين پس از فوت حاج كاظم سهم خود از سراهاي تجاري بازار تهران را نيز براي هزينه كرد در كتابخانه و موزه ملك و بيمارستان چناران وقف امام رضا(ع) كرد.

سوال: در بخش موزه و كتابخانه چه پيشرفت هايي توسط سازمان موقوفات ملك و آستانقدس رضوي رقم خورده است؟

پاسخ: حاج حسين بنا داشت كتابخانه معظمي در مكان مطلوبي بنا كند لذا زمين باغ ملي فعلي را به عنوان طلب خود از شهرداري گرفته در دومين وقف نامه خود آن را جهت احداث كتابخانه وقف مي كند اما به دليل مجاورت با وزارت خارجه تا زمان انقلاب نمي تواند كتابخانه را به اين مكان منتقل كند.

در اوايل دهه 60 و در دوره وزارت دكتر ولايتي بر مسند وزیر خارجه،‌ وزارتخانه درصدد تصرف زمين وقف شده مرحوم ملك برآمد تا معوض آن زميني در جاي ديگري خريداري و جايگزين زمين فعلي كند. براي اين كار اقدام به درخواست اذن شرعي از محضر امام راحل كردند كه حضرت امام پس از مطالعه دقيق وقف نامه چنان اذني را صادر نكرده و حتي فرمودند اگر دغدغه داريد وزارتخانه را جابجا كنيد.

اينگونه زمين وقف شده تثبيت شد و در دهه هفتاد توليت فقيد وقت پروژه ساخت كتابخانه جديد و جابجايي كتابخانه را آغاز كردند. عمليات ساخت كتابخانه هفت سال طول كشيد و در نهايت ساختمان هشت طبقه اي مجهز به دو سه سالن قرائت خانه، ‌مخزن موزه ها، مخزن نسخه هاي خطي،‌ نمايشگاه هاي متنوع از هنرمندان به نام،‌ تالار قلمدان هاي معروف كه توسط خود حاج حسين ملك جمع آوري شده و‌ آخرين مجموعه هم كه توسط عزت خانم دختر مرحوم حاج حسين اهدا شده تكميل شد.

تا امروز و به همت آستانقدس رضوي 30 هزار نسخه خطي در قالب 6 هزار و 900 جلد كتاب،‌ 4 هزار و 500 چاپ سنگي،‌ 120 هزار جلد كتاب به زبان هاي فارسي و عربي،‌ 16 هزار جلد كتاب انگليسي،‌ 10 هزار سكه از دوره هاي باستاني تا موخر،‌ 120 هزار فقره تمبر در اين كتابخانه جمع آوري شده است.

كتابخانه ملي ملك از لحاظ تعداد كتاب با 30 هزار عنوان در رتبه ششم بزرگترين كتابخانه هاي كشور است.

عناوين گردآوري شده در موزه و كتابخانه ملي ملك توانسته از نظر بين المللي جايگاه خوبي به دست آورد به ويژه در موضوع كتاب هاي خاص. به عنوان نمونه هشت برگ از كتاب قرآن معروف بايسونقري در موزه ملي ملك به طور انحصاري قرار دارد و بيست و يك برگ از آن در اختيار كتابخانه آستانقدس رضوي است.

سوال: مي توان بين وضع فعلي كتابخانه و موزه ملي ملك با آنچه در ابتدا بنا شده بود مقايسه اي آماري انجام داد؟

پاسخ: بله،‌ البته. به خوبي مي توان ادعا كرد آستانقدس رضوي هم از موقوفات صيانت كرده و هم آنها را توسعه داده است. مجموعه كتابخانه حاج حسين در منزل پدري ايشان به مساحت هزار متر بود. فضاي كتابخانه موجود 8 برابر پس از درگذشت ايشان افزايش يافته تا تمام اموال وقفي ايشان فرصت ارائه و نمايش داشته باشند.

در هر مناسبت و به طور متوسط هرماه يك نمايشگاه موضوعي در كتابخانه برگزار مي شود تا بخشي از كتابها،‌ سكه ها و تمبرهاي جمع آوري شده به نمايش درآيند و علاقه مندان و متخصصان توانسته اند از آنها بازديد كنند. با اين وجود هنوز بخش اعظمي از اين دارايي مجال نمايش نيافته اند.

در پنجاهمين سال درگذشت حاج حسين یعنی 1401، اسناد بسياري از اين دست در مناسبت هاي مختلف و در نمايشگاه هاي گوناگون به نمايش درآمد.

حاج حسين از سهم بودجه اي كه از درآمد رقبات براي كتابخانه اختصاص داده بود 5 درصد(نيم عشر) را براي خريد آثار خطي تعيين كردند. از اينرو همچنان موقوفات ملك و آستانقدس نسبت به توسعه فرهنگ از طريق خريد آثار ارزشمند از داخل و خارج كشور مسئوليت دارد و ما با تائيديه كارشناسان و ناظران خبره همواره اين مسئوليت را پيش برده گزارش آن را به توليت محترم ارائه كرده ايم.

با همين نگاه ما كتابهاي ارزشمند بسيار زيادي را خريداري كرده ايم و به طور كلي كتابخانه موظف است هر كتابي كه در سال منتشر مي شود يك نسخه خريداري كند.

ما چاپخانه اي هم داريم كه كتابهاي تخصصي حوزه كتاب و موزه را به انتشار مي رساند و تاكنون بيش از بيست عنوان كتاب منتشر كرده ايم. لذا سازمان ملك توانسته با حمايت هاي آستانقدس ضمن حفظ آثار و دستاوردهاي مرحوم ملك اين سرمايه هاي ارزشمند را به نحو مطلوبي توسعه دهد.

سوال: در حوزه درمان چه اقدامات شاخصي توسط سازمان انجام شده؟

پاسخ: اول آنكه يكي از برنامه هاي ما كه هنوز عملي نشده موضوع بيمارستان تقي آباد است. همان طور كه اشاره شد حاج حسين آرزو داشت در منطقه روستاي تقي آباد فريمان هم يك بيمارستان مجهز بنا كند. البته در حال حاضر فریمان داراي دو بیمارستان بسیار بزرگ است که در مجموع بیش از 200 تختخواب را شامل می شود و نیاز منطقه را به خوبی تامین می کند. با این عدد شاید دیگر منطقه گنجایش تخت بیمارستانی بیش از این را نداشته باشد. دراين خصوص با دانشگاه علوم پزشكي مشغول رايزني هستيم تا ازطريق ايجاد خانه هاي بهداشت و درمانگاه هاي محلي شبكه درماني اين منطقه را با هزينه كمتر تكميل كرده نيات واقف را برقرار سازيم.

بیمارستان فریمان امروز به طور اسمی ظرفیت 96 تخت دارد و به طور واقعی با 150 تخت درحال خدمت رسانی به مردم است. طرح توسعه آن را هم تا 250 تخت تصویب کرده و در سال های آتی این پروژه را اجرا خواهیم کرد.

در مورد بيمارستان چناران نیز هرچند مدیریت آن توسط وزارت بهداشت انجام مي شود اما موقوفات ملك توسعه هاي سرمايه ای و كالبدي آن را تقبل مي كند كه از همين وقف نامه ها نشات مي گيرد. امروز بيمارستان چناران يك مركز مجهز درماني با اتاق هاي جراحي مانند جراحي قلب و تجهيزات نسبتا كاملي در اختيار دارد.

مركز اورژانس بيمارستان را در اويل دهه نود احداث و تجهيز كرديم. همچنین براي رفع نيازهاي درمان تخصصي بيماران مناطق شمال استان اقدام به احداث درمانگاهي چهارطبقه با كلينيك هاي تخصصي كرده كه يك طبقه مختص به دندانپزشكي است و يك طبقه هم با 16 دستگاه دياليز مجهز کردیم که امروز با ظرفيت كامل و به طور تمام وقت به نيازهاي بيماران پاسخ مي دهد.

در سال گذشته هم موضوع سي تي اسكن به عنوان يكي ديگر از نيازهاي اولويت دار منطقه شناسايي شد و تهيه اين دستگاه در دستور كار ما قرار گرفت،‌ پس از تحقيقات جامع و تامين اعتبار ده ميليارد توماني نسبت به خريد دستگاه با مارك زيمنس و بهترين كيفيت موجود خريداري كرديم.

در حال حاضر در انتظاريم تا فضاي كاري سي تي اسكن توسط دانشگاه علوم پزشكي آماده سازي شود چرا كه يك كار تخصصي است. سپس مي توان دستگاه را نصب و بهره برداري كرد.

سوال: براي مولدسازي رقبات زراعي چه اقداماتي انجام شده است؟

پاسخ: از آنجا که بخش عمده رقبات حاج آقای ملک اراضی زراعی و کشاورزی بوده و در عرصه این رقبات منابع آبی چشمگیری نیز از قنات و چاه عمیق در اختیار داشتیم یکی از اشکال مولد سازی ما تمرکز بر موضوع باغداری و زراعت با رویکرد مدرن و صنعتی بوده تا با افزایش بهره وری در کشت و تولید بتوانیم با مصرف کمترین منابع بیشترین بازدهی را حاصل کنیم و از این طریق علاوه بر آنکه بودجه لازم برای نگهداشت و توسعه وقفیات را تامین می کنیم در مسیر صیانت از میراث گرانبهای ملک نیز گام موثری برداریم.

با اين وجود عملكرد حوزه كشاورزي ما بسيار موفق و در سطح استان بسيار درخشان بوده است. به عنوان مثال در موضوع برداشت گندم،‌ با وجود آنكه رقم برداشت ميانگين در استان 5/3 تن در سال بوده اما در سال گذشته همكاران ما در حوزه كشاورزي ركورد چشمگير 5/8 تن در هكتار براي يك سال زراعي را ثبت كردند.

در حاليكه براي هر 5/3 تن برداشت مصرف 4/6 مترمكعب آب رقم شاخص و تثبيت شده در آمارهاي جهادكشاورزي بوده است ما توانستيم 5/8 تن گندم را با 6 مترمكعب آب مصرفي به دست آوريم.

همچنین در بخش باغداری نیز رکوردهای برداشت پسته و میوه جات در باغ های ما از میانگین کشوری بالاتر بوده در محصولاتی مانند گوجه فرنگی و سیب زمینی رکوردهای مهمی به ثبت رسانده ایم.

سوال: غیر از حوزه کشاورزی فعالیت مولد دیگری نیز در رقبات وقفی انجام می شود؟

پاسخ: بله. مديران آستانقدس در 40 سال گذشته بنا به تجربه خود فارغ از اينكه كشاورزي مدرن را در موقوفات توسعه دادند با بلندنظري ويژه اي فضاي تامين بخشي از محصولات لبني و شير را در قالب احداث دامداري هاي مدرن با بهترين نژادهاي دام دنيا آغاز كردند و امروز يكي منابع مهم موقوفات درآمدهايي است كه از محل سه دامداري مجهز و مدرن كشور كه در طي 40 سال گذشته راه اندازي شده تامين مي شود.

اين سه دامداري با 5 هزار راس دام سنگين با توليد روزانه بيش از 60 تن شير باكيفيت فعاليت دارند. بزرگترین دامداری مدرن و مكانيزه ما در منطقه ای بين فريمان و تربت جام واقع شده،‌ یک باب دامداري در چشمه گيلاس بين چناران و مشهد و یک باب دامداري پرواري در منطقه سنگ بست قرار دارد.

ما همواره تلاش داشتيم در امنيت غذايي استان سهم موثري ايفا كنيم. امروز ارزش كل اين مجموعه هزار ميليارد تومان تخمين زده مي شود كه تماما متعلق به موقوفه بوده و درآمدهاي آن نيز طبق قواعدي كه حاج حسين تنظيم كرده خرج مي شود. مجموعه دامداري و كشاورزي و درآمد حاصل از اجاره املاك سهم منابع مالي موقوفات را تامين مي كنند و سپس بين موقوفات تقسيم مي شوند.

سوال: براي صيانت از رقبات چه اقداماتي انجام شده است؟

پاسخ: با توجه به جنس وقفیات ملک، یکی از ارزشمندترین سرمایه های موقوفه ها منابع آب است. ما در محدوده موقوفات نزديك به 121 حلقه چاه در اختيار داريم كه ده حلقه از آنها در طول صد سال گذشته خشك شده است. روند كاهش منابع آب همچنان ادامه دارد و به تدبیر مدیران سازمان و آستانقدس رضوی، در راستای صیانت از این سرمایه تجدیدناپذیر، کاهش اتكا به منابع آبي و ایجاد منابع درآمدي غير از موضوع زراعت در دستور کار قرار گرفت.

در طي 40 سال گذشته توانسته ايم با حفاظت بسيار علمي بر منابع آب زيرزميني با استفاده از تكنولوژي روز منابع آبي را تثبيت كنيم. در بخش مصارف تمام اراضي ما به صورت مكانيزه از جمله آبياري باراني،‌ زيرسطحي، قطره اي يا نوار تيپ آبياري مي شوند.

ما همواره تاکید داشته ایم که در موقوفات ملك معيار توليد بر اساس مصرف آب است نه بر اساس هكتار. ما در راستاي صيانت از سرمايه هاي تجديدناپذير موقوفات مصرف آب هر قطعه زمين را با كنتورهاي دقيق اندازه گيزي مي كنيم. به همين سياق رعايت تمام شرايط براي توليد شير سالم،‌ رعايت الزامات بهداشتي محيط زيستي براي كنترل آلايندگي ها، حفاظت از سلامت آب و خاك و... جزو برنامه های راهبردی ما قرار دارد.

در همين راستا تا پايان سال آينده يك سرمايه گذاري بيست ميلياردي توماني را باهدف حفظ سلامت محيط زيست و تثبيت درآمدهاي آتي انجام مي دهيم تا ضمن بازيافت پساب خروجي از دامداري ها،‌ آب سالم بازيافت شده را براي مصرف در كشاورزي بازگرداني كنيم و كود حاصل را به عنوان كود مفيد براي مزارع در دسترس متقاضيان قرار دهيم. اين پروژه در 1403 بهره برداري مي شود.

سوال: از حد و مرز رقبات چگونه صيانت مي كنيد؟

پاسخ: طبیعتا تمام اين اتفاقات به شرطي محقق مي شود كه املاك به عنوان دارايي سازمان تثبيت و حفظ شود. ما در سازمان در طي سال گذشته موفق شده ايم براي 25 هزار هكتار از موقوفات سند تك برگ اخذ كنيم. اينگونه مالكيت موقوفه تثبيت شده است. تا پيش از این تنها براي 3 هزار هكتار از اراضي سند صادر شده بود كه پيشرفت عظيمي به شمار مي رود.

اين اتفاق تنها به اراده و توانايي همكاران سازمان بوده و این مهم را برون سپاري نكرديم. اين روند به همت و پشتکار همکاران حوزه مدیریت املاک و اراضی تا ثبت تمام 65 هزار هكتار ادامه خواهد داشت.

سوال: طرح هاي توسعه ای مدنظر شما براي تامين مالي نگهداري رقبات چيست؟

پاسخ: رسالت اصلی ما حداكثر سازي ارزش افزوده اراضي موقوفه است تا به صیانت و حفظ و توسعه این میراث پربها کمک کنیم. در این راستا ‌طي مطالعات اخير 110 نقطه در موقوفات براي سرمايه گذاري هاي جديد خارج از موضوعات کشاورزی و دامپروری شناسايي كرديم که بیشتر به استعدادهای محیطی توجه داشته باشد نه قفط به منابع آب و خاک.

موضوعاتي چون احداث فضاهاي مسكوني، ‌تفريحي و تجاري، شهرك هاي كشاورزي و گلخانه اي، پرورش ماهي در استخرهاي موجود،‌ كارخانه هاي كود و بسته بندي و توليد نهاده هاي دامي، مزرعه پنل خورشيدي توليد برق و...

تاکنون 32 موضوع که براي سازمان به صرفه و امكان پذير است تبدیل به بسته هاي اقتصادي خواهد شد. در حال حاضر سه بسته براي جذب سرمايه گذار يا جذب ايده براي سرمايه گذاري آماده شده است. با این روند ما در سال آينده هر ماه يك پروژه سرمايه گذاري را در سطح كشور اطلاع رساني خواهيم كرد.

بهرحال ما با سازماني چند محوري مواجه هستيم كه كشاورزي و دامپروري دارد،‌ املاك دارد،‌ بيمارستان و كتابخانه دارد و ستاد مركزي كه بايد تمام اين امور را هدايت و مديريت كند پس ستاد قطعا بايد مسلط به دانش روز پيش برود.

سوال: با این توضیحات می توانید توضیح دهید که اصولا بودجه ريزي در سازمان شما با چه رويكردي انجام مي شود؟

پاسخ: از آنجاکه فعالیت های سازمان ما چندوجهی و در حوزه های عمرانی، تولیدی، حقوقی، فرهنگی و خدماتی تعریف شده است همواره بانگاه فرآيند محور تمام فعاليت هاي خود را تنظیم کرده ایم. بودجه ريزي سازمان در سنوات گذشته مبتني بر نيازهاي روز بود كه در زمان حادث شدن موضوع مطرح مي شد.

ولی امروز ما براي پنج سال آينده بودجه ريزي كرده ايم و یک بودجه اقتصادي پيشنهاد داده ايم. البته بودجه منابع و مصارف كه توسط آستانقدس در قالب بودجه سه ساله براي ما تعريف شده ولي ما فراتر از اين به تعريف بودجه اقتصادي پنج ساله مبادرت كرديم.

برطبق این بودجه ریزی مي دانيم در طي پنج سال آتي چه مصارفي داريم و متناسب با مصارف منابع درآمدي را پيش بيني كرده ايم. بودجه ريزي اقتصادي مي تواند باعث پويايي سازمان شده ما را از اتكا به منابع كشاورزي و دامپروري برهاند.

اينگونه منابع موردنياز كتابخانه و بيمارستان هاي ما فارغ از كشاورزي و دامداري از طريق همين پروژه هاي اقتصادي تامين خواهد شد كه البته پيش بيني ما براي درآمدهاي اين بخش به ميزان دوبرابر نيازهاي مصارف در پنج سال آينده است.

درواقع ما براساس برآورد مطالعاتی و آینده نگری تغییر در روش و نگرش را از الزامات اساسی تشخیص داده و به آن عمل کردیم.

سوال: حاصل این تغییر نگرش چه بوده است؟

پاسخ: متاسفانه در گذشته سازمان حوزه برنامه ريزي نداشت. در دوره جدید در راستاي تعالي سازماني مغز متفكر سازمان را براي برنامه ريزي تعريف كرده ايم. اكنون بسياري از الگوهاي كشت ما كه مبتني بر مصرف آب بوده و ديگر مقرون به صرفه نيست بر اساس مطالعات واحد برنامه ريزي از سبد محصولات ما حذف شده و كشت گياهان دارويي جايگزين آن شده است.

ازجمله آنکه امسال 15 هكتار از اراضي ما تحت كشت پايلوت گياهان دارويي قرار گرفت كه نتيجه بسيار مطلوبي در بر داشت. توسعه كشت هاي كم آبي را نیز در برنامه گنجانده ايم كه از اتفاقات خوب دوره اخير است.

از ديگر اتفاقات مثبت اين دوره اصلاح نژاد دام بوده است. بخشي از نژاد دام هاي ما نژاد معيوب بوده كه از متخصصين برتر حوزه دام كشور گروهي را فراخوان كرده ايم تا طي برنامه اي دوساله بتوانيم به نژادي خالصي با بهره وري بالا در توليد مثل براي توليد بهتر گوشت و شير برسيم تا تبديل به مجموعه رتبه اول اصلاح نژادي در كشور بشويم.

به طور کلی برنامه های تحولی ما را می توان در سه دسته كشاورزي(تغيير الگوهاي كشت،‌ تثبيت آبياري مكانيزه در اراضي استيجاري)، دامپروي(اصلاح نژاد) و اراضي(تثبيت مالكيت،‌ ايجاد ارزش افزوده در اراضي زراعي و مسكوني با ايجاد كاربري هاي خاص) صورت بندی کرد.

سوال: با توجه به شرح ذکر شده و نیات خاص در وقف نامه های مرحوم ملک، چرا حاج حسين توليت موقوفه ها را به آستانقدس سپرده است؟

پاسخ: البته مرحوم ملك در تمام وقف نامه ها تاكيد كرده مادامي كه خودش در قيد حيات است توليت برعهده خودش بوده و آستانقدس ناظر بر موقوفات باشد. براي توليت نیز اختيارات تام تعريف كرده و هرگونه تغيير را در يد اختيار خودش محفوظ نگاه مي دارد. برطبق نظر صريح ايشان در وقف نامه ها از زمان فوت وي در سال 1351 توليت موقوفات به آستانقدس سپرده شد.

در زمان حيات حاج حسين توليت حرم مطهر با توليت مسجد گوهرشاد بود و حاج حسین توان آستانقدس در مديريت موضوعات مربوط به اوقاف را درك مي كند. گستردگي رقبات و ديوانسالاري مبتني بر توانمندي تخصص هاي مختلف حقوقي و املاك در مجموعه ابرسازمان آستانقدس از یک سو و‌ متشرح بودن متوليان موقوفه كه بر رعايت دقيق وقف نامه ها حساس بودند از سوی دیگر حاج حسين را به این جمع بندي مي رساند كه بهترين مجموعه كه توانايي حفظ موقوفات ايشان را داشته باشد آستانقدس رضوي است.

قاعدتا آستان مملو از اين دست موقوفات و امين آنها به شمار مي رود. هرچند سپردن اين وقف نامه ها با اين نوع وقف عملا باري است بر دوش آستان كه نشانه ذكاوت حاج حسين است اما توليت هاي وقت اين حركت را تمكين كرده نسبت به پاسداشت آن پيش رفتند.

می دانیم که آستان بيش از يك ميليون هكتار اراضي دارد و اين 65 هزار هكتار مي تواند به قوت توانايي هاي آستان تثبيت و صيانت شده توسعه يابد. همچنین توانايي هاي آستان در حوزه هاي كشاورزي و دامپروري توانسته به موقوفه ملك كمك كند. با این نگاه می توان گفت انتخاب زيركانه حاج حسين عملا تضميني بر حفظ و پابرجا ماندن موقوفات بوده است.

سوال: با این تفسیر پس چه لزومی بر ايجاد سازمان موقوفات ملك چه بوده است؟

پاسخ: حاج حسین ملک از سال 1316 در طی 24 سال هشت فقره وقف نامه با نیات خاص آنگونه که تشریح شد نوشته اند. وقتي چنين مواردي با اين دقت و جزئيات تنظيم و تبديل به وقف نامه مي شود مشخصا رسيدگي و اجراي آن كار راحتي نخواهد بود و نحوه توليت آن با وقف نامه هاي عادي از جمله هزاران وقف نامه هايي كه در اختيار آستانقدس بوده متفاوت است

از طرفی می توان گفت اجراي منويات حاج حسين براي توليت زحمت چنداني ندارد چرا كه واقف به طور دقيق تعيين كرده كه درآمدها چطور و در چه اموري و با چه ترتيبي هزينه شود. پس كار اصلي توليت نظارت بر اجراي درست و كامل منويات واقف است.

تاکنون هيچ وقف نامه ديگري با اين دقت و در اين وسعت در آستانقدس وجود نداشته و همين پيچیدگي ها در كار اجراي وقف نامه ها و دسته بندي هزينه ها و بودجه بندي و نحوه نظارت بر اجراي درست آنها،‌ ايجاد سازماني مستقل براي مديريت موقوفات مرحوم ملك را الزام آور كرده و از دهه هفتاد شمسي سازماني با وظيفه كسب درآمدهاي اراضي مطابق با منويات واقف هزينه كنند.

لذا آستانقدس رضوی تصمیم گرفت سازماني مستقل با يك دفتر مركزي در مشهد و 13 منطقه در سراسر كشور در خصوص املاك،‌ كشاورزي و دامپروري تاسيس شود تا مجموعه موقوفات ملک توسط آن مديريت و منويات واقف اجرا شود.

این سازمان در سال 1371 با اساسنامه مشخص و با عضويت و رياست توليت،‌ معاونت هاي مالي و املاك  آستانقدس تاسيس شد.

سوال: به عنوان سوال پایانی، آیا حاج حسين در حوزه فرهنگي هم نیاتی داشته است؟

پاسخ: بله. در این مورد هم باز نیات و موضوعات را به دقت و تفصیل شرح داده است. در وقف نامه ها ما به برگزاری مراسم فرهنگي و مذهبي خاصي در مناسبت هاي خاص ملزم شده ايم. باید در حوزه كتاب و كتابخواني اقداماتي براي توسعه و ترويج فرهنگ ايراني با ابزار كتاب انجام دهيم.

بر اساس آنچه واقف محترم آباداني رقبات تعريف كرده سعي كرديم نقشي در روستاها داشته باشيم. تلاش كرديم با مشاركت اهالي منطقه و مجموعه هاي مردمي در مناسبت هايي چون ايام پاياني ماه صفر با ايجاد موكب ها به شور و حال ايام مذهبي كمك كنيم. در این راستا در دوسال گذشته موكب هاي خوبي با كمك مردم تشكيل شد.

در دهه كرامت هم براي انتشار اين فرهنگ تلاش كرديم كه نشان دهيم فرهنگ وقف مي تواند چه فوايد و بركاتي داشته باشد. تلاش ما در يك سال گذشته اين بود تا مروج وقف فرهنگي باشيم چون حاج حسين در وقف فرهنگي پيشرو بود و ما بايد آن را ترويج كنيم.

از اتفاقات خيلي خوب در اين دوره وقف سه باب منزل توسط نوه حاج حسين آقا در مشهد و اصفهان به ارزش حدودي ده ميليارد تومان بوده كه پيرو مرام جد خود در حوزه فرهنگ و سلامت واحدهاي مسكوني بزرگ و جذابي را وقف كردند.

انشاالله اين هشت وقف نامه هزاران سال به طول انجامد و ما بزرگترين بيمارستان هاي كشور را در تربت جام و چناران داشته و بتوانیم كتابخانه ملی ملک را از رتبه شش به رتبه اول کشور ارتقا دهیم.