مـَلک المُلک وقـف
حـاج حسـین آقـا ملـک بـزرگ واقـف تاریـخ معاصـر ایـران، بسیاری از امـوال و دارایی‌هـای خویـش را وقـف آسـتان قـدس رضـوی کـرد. حاج حسین آقا ملک در شب ۱۱ ربیع‌الاول ۱۲۸۸ هجری قمری برابر با ۱۰ خرداد ۱۲۵۰ هجری شمسی، در منزل پدری خود، ساختمان قدیم کتابخانه ملی ملک، واقع در بازار بین‌الحرمین تهران متولد شد. خانواده‌اش اصالتاً تبریزی و مجتهد زاده بودند. پدرش حاج محمدکاظم ملک التجار بود.
محمدکاظم ملک التجار پدر حاج حسین آقا، از راه تجارت و به‌ویژه زمین‌هایی گسترده که در خراسان خریده بود، ثروتی انبوه برای فرزندان به میراث گذاشت؛ اساس دارایی حاج حسین آقا ملک ازاینجا سرچشمه گرفت.
حاج حسین در سال 1278 هجری شمسی با پدرش و جمعی دیگر به مشهد مقدس مشرف شد. در آنجا حاج میرزا محمد عتیقی، کسی که به اوقاف عتیقی آستان قدس رضوی آشنا بود، حاج حسین آقا و برادرش را مکرر به آستان قدس می‌برد و برای آن‌ها خطوطی را که در آنجا بر سنگ‌های مقابر و در کتیبه‌های حرم محترم و رواق‌ها نوشته‌شده، توضیح داده و تشریح می‌کرد.
بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک آن‌گونه که در گفتگو با روزنامه اطلاعات در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۱۳۴۵ روایت کرده است، برای نخستین بار در سال ۱۲۷۸ از راه آشنایی با یک دیوان خطی شعر به اندیشه گردآوری کتاب افتاد.
« در سال ۱۳۱۷ هجری قمری (۱۲۷۸ هجری شمسی) که به‌اتفاق مرحوم پدرم حاج محمدکاظم ملک التجار برای دیدن املاک خراسان به مشهد رفتیم در بازگشت، در نیشابور نیرالدوله حاکم این شهر از ما که عده همراهانمان به ۴۰۰ نفر می‌رسید، استقبال باشکوه و پذیرایی ۱۵ روزه کرد».
«من در نیشابور نسخه‌ای از دیوان ابن یمین را پیدا کردم و در این ۱۵ روز از روی آن نسخه‌ای برای خود نوشتم. از آن پس این فکر در من قوت گرفت که یک کتابخانه بزرگ دایر کنم». تشکیل کتابخانه اما به‌زودی رنگ واقعیت نگرفت. نخستین اقدام شش سال بعد صورت پذیرفت.
« ۶ سال بعد، از طرف پدرم مأمور خراسان شدم. در آنجا کتابخانه شيخ عبدالحسین پسر شیخ عبدالرحيم بروجردی را خریداری کردم. بعداً هم کتاب‌های میرزا ارسطو منشی کنسولگری روس را خریدم و کتابخانه خود را با این کتاب‌ها به وجود آوردم پس‌ازآن هرکجا می‌شنیدم که کتاب خطی هست به سراغش رفتم. در این راه شهرتی به هم زدم، به‌طوری‌که برای فروش کتاب قدیمی و خطی به من مراجعه می‌شد هر کس هر چه کتاب داشت می‌خریدم».
کتابخانه مشهوری که حاج حسین آقا ملک ایجاد کرده بود تا پیش از درگذشت پدر در مشهد جای داشت در سال ۱۳۳۶ هجری قمری (۱۲۹۷ هجری شمسی) که پدرم درگذشت این خانه را که خود من در آنجا متولدشده‌ام به کتابخانه اختصاص دادم. کتاب‌ها را تا نخوانده‌ام به کتابخانه تحویل نداده‌ام».
او که توانسته بود نخستین موزه خصوصی ایران را بنیاد گذارد، به روایت خودش، در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی کتابخانه و موزه ملی ملک را تأسیس و سازمان‌دهی کرد. حاج حسین آقا ملک گنجینه ارزشمندش را به همراه خانه پدری و اثاثیه آن در ۶ آبان ۱۳۱۶ هجری شمسی وقف آستان امام رضا اعلان کرد.
این مجموعه، شامل هزاران نسخه نفیس خطی و چاپ سنگی، آثاری چون فرش‌ها، مبلمان، تابلوهای نقاشی، تمبر، سکه، آثار لاکی (روغنی)، خوشنویسی و نگارگری است.
حاج حسین آقا ملک همچنین املاک و مستغلاتی فراوان در تهران و خراسان بر امور خیریه و عام‌المنفعه وقف و اهدا کرد. شاید بتوان ایشان رادر جایگاه بزرگ‌ترین واقف تاریخ معاصر ایران دانست.
به نحوی که حاج حسین آقا ملک در نوشته‌های خود آورده است: «در این خدمت ناچیز به شهادت قادر متعال و آن امام همام (ع) جز خدمت به خلق و ایفای وظیفه و سعادت افراد مملکت نظری نداشته و ندارم و چون طریق خدمت را منحصراً در ۲ چیز تشخیص دادم: ترقی معارف و حفظ‌الصحه مردم.»
بر همین اساس حاج حسین آقا ملک، متوجه اهمیت حفظ و صحه (بهداشت و سلامتی) مردم برای فراگیری علم و همچنین نشر معارف در جامعه می شود.
حاج حسین آقا ملک ۳۵ سال پس از وقف کتابخانه و موزه، در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی درگذشت و تولیت موقوفات مستقیماً در اختیار آستان قدس رضوی قرار گرفت.